وقتی تلویزیون را روشن می‌کنیم، روزنامه می‌خوانیم یا در شبکه‌های اجتماعی مشغول هستیم، تصور می‌کنیم فقط داریم «خبر» دریافت می‌کنیم. اما واقعیت این است که رسانه‌ها تنها انتقال‌دهنده خبر نیستند؛ آن‌ها به شکلی نامرئی برداشت ما از واقعیت را هم شکل می‌دهند.
یک اتفاق واحد می‌تواند در دو رسانه کاملاً متفاوت روایت شود و برداشت‌های گوناگونی در ذهن مخاطبان ایجاد کند. برای مثال، افزایش قیمت بنزین در یک رسانه به‌عنوان «راهکاری برای مدیریت منابع ملی» معرفی می‌شود و در رسانه‌ای دیگر به‌عنوان «فشار بر معیشت مردم».
در هر دو حالت، خبر یکی است، اما برداشت مخاطب فرق می‌کند.
به همین دلیل شناخت نقش رسانه‌ها و تکنیک‌هایی که برای شکل‌دهی به افکار عمومی استفاده می‌کنند، برای همه ما ضروری است.
رسانه چیست و چه نقشی در جامعه دارد؟
تعریف رسانه به زبان ساده
رسانه (Media) به هر ابزار یا کانالی گفته می‌شود که پیام، خبر یا اطلاعات را از یک منبع به مخاطب منتقل می‌کند. از روزنامه‌های قدیمی گرفته تا تلویزیون، رادیو و امروزه شبکه‌های اجتماعی، همه رسانه هستند.
به زبان ساده: رسانه پلی است بین اتفاقات جهان واقعی و برداشت ما از آن اتفاقات.
انواع رسانه (سنتی و نوین)
- رسانه‌های سنتی ⬅ مثل روزنامه، مجله، رادیو و تلویزیون. این رسانه‌ها بیشتر یک‌طرفه عمل می‌کنند؛ یعنی پیام از سوی رسانه به مخاطب ارسال می‌شود.
- رسانه‌های نوین (دیجیتال) ⬅ مثل شبکه‌های اجتماعی، وب‌سایت‌ها و پادکست‌ها. این رسانه‌ها تعاملی هستند؛ مخاطب فقط مصرف‌کننده نیست بلکه می‌تواند تولیدکننده محتوا هم باشد.
نقش رسانه در جامعه
- انتقال اطلاعات: رساندن خبرهای روز به مردم.
- ایجاد آگاهی: کمک به درک مسائل اقتصادی، اجتماعی و سیاسی.
- سرگرمی: برنامه‌های ورزشی، فیلم‌ها و شوهای تلویزیونی.
- شکل‌دهی به افکار عمومی: مهم‌ترین نقش؛ رسانه‌ها می‌توانند به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم روی باورها و تصمیم‌های مردم تأثیر بگذارند.
تکنیک‌های رسانه‌ها در شکل‌دهی به اخبار
رسانه‌ها برای اینکه روی برداشت ما اثر بگذارند، فقط به انتشار خبر بسنده نمی‌کنند، بلکه از تکنیک‌های خاصی استفاده می‌کنند.
انتخاب و برجسته‌سازی اخبار (Agenda Setting)
رسانه‌ها با انتخاب اینکه کدام خبر پوشش داده شود و کدام خبر نادیده گرفته شود، ذهن ما را به سمت موضوعات خاصی هدایت می‌کنند. مثلاً اگر رسانه‌ای مرتب درباره مشکلات اقتصادی صحبت کند، حتی اگر مشکلات دیگر هم وجود داشته باشند، ما اقتصاد را به‌عنوان مهم‌ترین مسئله کشور درک می‌کنیم.
قاب‌بندی یا چارچوب‌دهی خبر (Framing)
خبر می‌تواند به شکل‌های مختلف قاب‌بندی شود. برای مثال:
- «کاهش یارانه‌ها» می‌تواند به‌عنوان «ضرورت اصلاح ساختار اقتصادی» یا «حذف حمایت از قشر ضعیف» معرفی شود.
- هر دو جمله به یک موضوع اشاره دارند، اما برداشت مخاطب متفاوت خواهد بود.
تکرار و تأثیر روانی
رسانه‌ها با تکرار مداوم یک پیام باعث می‌شوند آن پیام در ذهن ما پررنگ‌تر شود. این همان چیزی است که روان‌شناسان به آن «اثر تکرار» می‌گویند. حتی اگر ما در ابتدا با یک موضوع مخالف باشیم، شنیدن مکرر آن می‌تواند روی نگرش ما اثر بگذارد.
تأثیر رسانه‌ها بر برداشت ما از واقعیت
رسانه‌ها فقط خبر را گزارش نمی‌کنند؛ آن‌ها به شکل‌گیری برداشت ذهنی ما از واقعیت کمک می‌کنند.
ایجاد نگرانی یا آرامش در جامعه
یک خبر اقتصادی، مثل «افزایش قیمت دلار»، بسته به نوع روایت رسانه می‌تواند:
- در یک رسانه باعث نگرانی و استرس مردم شود (مثلاً با تیتر «سقوط ارزش پول ملی»).
- در رسانه‌ای دیگر باعث آرامش و امیدواری شود (مثلاً با تیتر «اقدامات جدید بانک مرکزی برای کنترل بازار ارز»).
تغییر نگرش‌ها و باورها
وقتی یک رسانه بارها موضوعی را تکرار می‌کند، کم‌کم به بخشی از باورهای ما تبدیل می‌شود. برای مثال:
- اگر مدام بشنویم «کارآفرینی سخت و غیرممکن است»، ذهن ما این باور را می‌پذیرد.
- اگر برعکس، رسانه‌ای مرتب موفقیت‌های کارآفرینان را بازگو کند، به این نتیجه می‌رسیم که «امکان موفقیت برای همه وجود دارد».
جهت‌دهی به تصمیم‌گیری‌ها
رسانه‌ها می‌توانند روی تصمیم‌های مهم مردم مثل انتخابات، خریدوفروش در بازار، یا حتی انتخاب شغل تأثیر بگذارند. گاهی این تأثیر مستقیم است (مثلاً توصیه به رأی دادن یا سرمایه‌گذاری) و گاهی غیرمستقیم (با القای نگرش یا ترس).
رسانه‌ها در عصر شبکه‌های اجتماعی
با ظهور اینترنت و شبکه‌های اجتماعی، نقش رسانه‌ها کاملاً تغییر کرده است. حالا هر فرد می‌تواند هم مصرف‌کننده و هم تولیدکننده محتوا باشد.
تفاوت رسانه‌های سنتی با شبکه‌های اجتماعی
- رسانه‌های سنتی: جریان اطلاعات بیشتر یک‌طرفه است؛ ما فقط شنونده یا بیننده هستیم.
- شبکه‌های اجتماعی: اطلاعات تعاملی است؛ ما می‌توانیم نظر بدهیم، محتوا بسازیم و حتی به اندازه یک رسانه اثرگذار باشیم.
پدیده فیک‌نیوز (اخبار جعلی)
یکی از بزرگ‌ترین چالش‌ها در عصر شبکه‌های اجتماعی، گسترش اخبار جعلی است.
- هر کسی می‌تواند بدون بررسی صحت خبر، آن را منتشر کند.
- سرعت انتشار بسیار بالا است و همین باعث می‌شود شایعات خیلی زودتر از تکذیبیه‌ها پخش شوند.
- نتیجه؟ سردرگمی، نگرانی بی‌مورد یا حتی تصمیم‌های اشتباه در زندگی روزمره.
چگونه یک مخاطب آگاه باشیم؟
اگر بخواهیم در عصر رسانه‌ها قربانی اخبار ناقص یا تحریف‌شده نشویم، باید سواد رسانه‌ای خود را تقویت کنیم.
بررسی چند منبع خبری
هیچ‌وقت به یک رسانه اکتفا نکنید. برای درک بهتر یک موضوع، خبر را از چند رسانه مختلف بخوانید و مقایسه کنید.
تفکیک خبر از تحلیل و نظر شخصی
بسیاری از رسانه‌ها در کنار خبر، تحلیل و دیدگاه خودشان را هم ارائه می‌دهند. باید یاد بگیریم بین واقعیت عینی (خبر) و برداشت فردی (تحلیل) تفاوت قائل شویم.
تقویت سواد رسانه‌ای
سواد رسانه‌ای یعنی اینکه:
- بدانیم رسانه‌ها همیشه بی‌طرف نیستند.
- تکنیک‌های آن‌ها را بشناسیم (برجسته‌سازی، قاب‌بندی، تکرار).
- بتوانیم پیام‌ها را نقد کنیم و فقط مصرف‌کننده منفعل نباشیم.
نتیجه‌گیری: رسانه‌ها ابزارند، نه حقیقت مطلق
رسانه‌ها بخش جدایی‌ناپذیر دنیای امروز هستند. آن‌ها می‌توانند آگاهی‌بخش و مفید باشند، اما در عین حال می‌توانند با انتخاب، قاب‌بندی و تکرار، برداشت ما از واقعیت را تغییر دهند.
بنابراین:
- هیچ رسانه‌ای را حقیقت مطلق ندانید.
- همیشه چند منبع مختلف را بررسی کنید.
- و مهم‌تر از همه، تفکر انتقادی و سواد رسانه‌ای خودتان را تقویت کنید.
به یاد داشته باشید: این ما هستیم که باید رسانه را مدیریت کنیم، نه اینکه اجازه بدهیم رسانه‌ها ذهن ما را مدیریت کنند.
دیدگاه خود را بنویسید